 |
 |
 |
 |
WILNO Części: I, II, III, IV,
INDEX nazwisk występujących w części II
W Polsce stare dokumenty archiwalne datowane są od 1374 roku, zaczynając się od aktów metryki koronnej i aktów sejmowych, a w byłym Wielkim Księstwie Litewskim wiek archiwów nie przekracza granicy 1387 roku. W tym właśnie czasie Wilno otrzymało prawa magdeburskie. Dokumenty archiwalne Wilna, funkcjonującego w oparciu o prawo magdeburskie rozpoczynają się od 1491 roku. Pierwszy akt normujący niejako działalność archiwów w Polsce znajduje się w statucie Jana Albrechta z 1496 roku, w którym "postanawia się że, sądowe księgi ziemskie mają być chronione i podlegają ochronie. Statuty Warteńskie mówią o przechowywaniu ksiąg w miejscach zamkniętych trzema zamkami z których klucze po jednym mają wojewoda, sędzia i pisarz. Po zakończeniu osądzania księgi mają pozostać w miejscu gdzie odbywał się sąd na przeciąg trzech dni, w celu wydania kopii orzeczeń dla stron procesu. Wyraźne określenie praw o archiwach znajduje się pkt. 2 rozdz. IV Statutu Litwy z 1588 r. gdzie czytamy: "Postanawiamy i ogłaszamy że, w każdym powiecie w którym jest sąd ziemski, w zamkach i dworach naszych, sędziowie, podsędkowie i pisarze ziemscy wraz ze szlachtą i wszystkimi innymi zainteresowanymi , mają przygotować lub wybudować specjalne pomieszczenia w których można by bezpiecznie od wszelkich niebezpieczeństw przechowywać księgi ziemskie. W tym celu wojewoda starostowie sądowi w każdym województwie, powiecie ziemskim w zamkach i naszych dworach muszą otworzyć bezpieczne pomieszczenia (krypty kamienne na wzór grobowych). A jeśli takich nie ma, muszą wskazać miejsca dla wybudowania kamiennych pomieszczeń w zamkach i dworach i trzymać te księgi pod należytą strażą. Po zakończeniu okresu orzekania księgi spraw osądzonych przechowywać się mają w sądowych kryptach za trzema zamkami, od których jeden klucz winien być u sędziego, drugi u podsędka trzeci u pisarza, a wszyscy troje muszą wejście opieczętować". * * * * * Księgi sądowe starych archiwów zwyczajowo nazywa się księgami aktowymi, od łacińskiego słowa acta oznaczające zawiadomienia, postanowienia, orzeczenia. W księgach aktowych znajdujemy: 1)pisemne zawiadomienia powodów i pozwanych przed sąd; 2)pisemne sprawozdania sądowe w różnych kategoriach; 3)skargi i zawiadomienia osób prywatnych i stanów, doniesienia woźnych o dostarczeniu pozwów do sądu, o dokonanych oględzinach rannych, zabitych, o dokonanych oględzinach domostw o upoważnieniach i przeciw nim. Pierwsze pisemne dokonania sądowe w sprawach cywilnych, zażalenia i skargi, protesty, sadowe rozstrzygnięcia, doniesienia woźnych wnoszone były do tej samej księgi, ale później wraz z rozwojem sądownictwa nastąpiło ich rozdzielenie. Wyróżnia się cztery kategorie ksiąg: I. Księgi pańszczyźniane (libri inscriptionum perpetuarum). Zapisywano w nich: 1. sprzedaż lub zakup pańszczyzny 2. zapisy darowizn 3. zapisy ustępstw 4. umowy przedwstępne 5. zastawy majątkowe 6. zobowiązania 7. intercyzy 8. zapisy reformacyjne 9. zapisy ugody 10.zapisy zwalniające od zobowiązań 12.listy zastawne 13.zapisy podziałów 14.zapisy dożywocia 15.pokwitowania 16.zapisy w zakładach 17.zapisy arendowe 18.ograniczenia praw 19.zapisy i darowizny na budowy cerkwi i kościołów 20.kary grzywny za zabójstwo 21. 22,postanowienia lokalnych sejmików i sejmów ziemskich 23.instrukcje wyboru posłów 24.pisma królewskie, listy żelazne 26.pisma hetmańskich uniwersałów II. Księgi dekretów III. Księgi procesowe IV. Księgi spraw bieżących - wpisywano doniesienia woźnych o wręczeniu pozwów, obdukcje, oględziny itp. Niezależnie od tego że, w niektórych sądach funkcjonował powyższy podział ksiąg, w zdecydowanej większości prowadzono tylko trzy ich rodzaje, a mianowicie: księgi pańszczyźniane, dekretów i spraw bieżących (potocznych). * * * * * Księgi o charakterze pomocniczym Do nich zaliczyć należy: - księgi protokołów, które uwzględniały :księgi spraw (od 1588r.protocollum inscriptionum perpetuarum), dekretów (protocolla decretorum) i spraw bieżących (protocolla manifestationum et relationum), oraz rejestry. Te ostatnie to rejestry sumaryjne (regista summarii processus), ordynaryjne (registra ordinaria), rejestr wyroków (registra fisci), rejestry "taktowe"- zdarzeń (registra termini tacti), rejestry aresztowanych (registra incarceratorum), rejestry mieszane- sadowe ( registra mixta), podsądnych (nie chrześcijan), rejestr apelacji (registrum appellationum), rejestr kontrawencyjny, (registrum contraventionum), rejestr zaskarżeń (registrum contraventionum) od wyroków sądów niższych instancji. * * * * * Język którym posługiwano się w starych księgach. Stary statut Litewski z 1529 roku pisany był językiem zachodnio-ruskim potocznie zwanym rosyjskim. Od 1697 roku księgi pisane były po polsku. Akty dotyczące praw miejskich magdeburskich pisane były po łacinie lub w języku niemieckim. * * * * * Ważniejsze sądy w WKL, akta których zachowały się do czasów współczesnych. 1.Sąd Magdeburski zwany Ławą Wójtowską (Judicium Advocatiale-Scabinale, Judicium Magdeburgiense). Służył on głównie mieszczanom, stąd potoczna nazwa sądu mieszczańskiego. Wójta wybierali sami mieszczanie spośród mieszczan, lub był naznaczany przez króla spośród szlachty. 2. Sądy Ziemskie (od 1496)r). 3. Sądy Grodzkie (od 1566r.) 6. Trybunał Skarbowy (od 1609 r.) 7. Trybunał Duchowieństwa (Composti judicii). 8. Komisja Skarbowa WKL (od 1670 r.). 9. Komisja Wojskowa (Consilium Bellicum) (od 1764 r.). 10. Dworski Sąd Asesorski zwany Trybunałem królewskim (od 1764 r.) 11. Sąd Marszałkowski (od 1504 r.) 12. Sąd Miejski Magistracki. Były też sądy działające okresowo. Do nich zaliczyć można: 1. Sądy kapturowe (działały do 1768 roku w czasie pomiędzy śmiercią starego i koronacją nowego króla) 2. Sądy Kompromisowe inaczej zwane polubownymi. 3. Sądy komisarzy, powoływane przez króla dla rozstrzygnięcia sporów pomiędzy dzierżawcami królewszczyzn a właścicielami latyfundiów ( znaki graniczne). 4. Sądy konfederackie 4. Sądy Cywilno-Wojskowe 5. Sądy Miejskie (w odróżnieniu od magistrackich zajmowały się nie tylko mieszczanami lecz i szlachtą żyjącą w miastach). 6. Sąd Episkopatu. * * * * * O urządzeniu Archiwum Centralnego Dekret o powołaniu i ustroju Archiwum Centralnego, podpisany został przez cara w 1852 roku. Powołał on do życia archiwa w Wilnie, Kijowie i Witebsku. Założenia realizowane przy tworzeniu archiwum: - podzielić stare akta sądowe na ziemskie i miejskie; - zmienić właściwość miejscową z województw i powiatów na podział w/g guberni; - rozdzielić stare księgi tak by były oddzielnie pańszczyźniane , dekretowe i potoczne-bieżące; - sporządzić rejestr alfabetyczny wszystkich 205 starych sądowych składnic ze wskazaniem strony katalogu i umieścić rejestr na wstępie katalogu; - dokonać w przedmowach oceny i określić znaczenia poszczególnych ksiąg dla ich łatwiejszej identyfikacji; - zinwentaryzować wszystkie 125 księgi Sądów Podkomorzych, sporządzić rejestry i inwentarze dla własności ziemskich, folwarcznych z uwzględnieniem katalogów rzeczowych i osobowych. - układ katalogu winien być podzielony na pięć rubryk, a to: 1. Numer porządkowy Archiwum Centralnego 2. Numer porządkowy sądu 3. Okres lat jakie obejmuje 4. Ilość list w każdej 5. Miejsce na adnotacje. * * * * * Materiały do publikacji dostarczył: Przemek Kisielewski Tłumaczył: Waldemar Stankiewicz
Biblioteka Potyczek z
Genealogią 2007.XI.2012 |
 |
 |
 |
 |
