SĄSIEDZI NA DOBRE I  ... OBY NA LEPSZE CZASY

W wyniku obrad Sejmu Czteroletniego (1788-1792) w dniu 3 maja 1791 roku w Warszawie uchwalona Ustawa Zasadnicza znosiła min. całkowicie odrębność Wielkiego Księstwa Litewskiego, zakładając istnienie jednego rządu, wojska i skarbu.

Większość szlachty i postępowej inteligencji gorąco poparła Konstytucję 3 maja. Powściągliwość a później wręcz niechęć manifestowali wielcy feudałowie i hierarchowie Kościoła na Litwie. Licząc się z możliwymi zmianami swojego położenia, chłopstwo i mieszczanie w latach 1791-1793 wystąpili przeciwko władzy feudałów, którzy pod przywództwem biskupa Massalskiego potępili Konstytucję. Potem była konfederacja targowicka, sprowadzenie wojsk carskich dla przywrócenia uświęconego porządku. Insurekcja Kościuszki porwała do walki i Litwę. Powstanie w Wilnie wybuchło 23 kwietnia 1794 roku, pod wodzą pułkownika Jakuba Jasińskiego. Rosyjski garnizon został rozbity a hetman Szymon Kossakowski związany z targowicą zadyndał na szubienicy. Radykalizm mas powstańczych Litwy był tak duży, że Kościuszko obawiając się utraty wpływu na przebieg powstania odwołał Jasińskiego z funkcji naczelnego dowódcy wojsk litewskich i powołał w jego miejsce niezbyt udolnego gen. Michała Wielhorskiego. W efekcie tego w czerwcu 1794 roku wojska litewskie zostały rozbite przez Rosjan w bitwie pod Sołami. W niespełna miesiąc później zaatakowane zostało Wilno. Wielohorskiego zastąpił gen. Stanisław Mokronowski. Pomimo tego w sierpniu padło Wilno a powstanie zaczęło podupadać.

Po trzecim rozbiorze Polski, Wielkie Księstwo Litewskie podzielono na trzy gubernie:
-wileńską,
-kowieńską,
-grodzieńską.

Zlikwidowano polskie urzędy (zachowując jednak polski język urzędowy). Wprowadzono surową cenzurę. Wszelkie oznaki oporu karane były z wielką bezwzględnością i okrucieństwem. Sądownictwo funkcjonowało w oparciu o Statut litewski z 1588 roku. Podatki pobierano na podstawie polskiego podymnego z tym, że liczono go tylko od tzw. męskich dusz. Aż do 1812 roku podatki na Litwie były dużo wyższe niż w innych guberniach. Nastąpiło rozwarstwienie stanu szlacheckiego. Latyfundia obciążone zaciągniętymi długami przechodziły w ręce wierzycieli. Z dawnych oficjalistów i administratorów często nowo nobilitowanych i ściśle związanych z rosyjską monarchią, powstawały nowe posiadłości szlacheckie. Szlachcie utrzymane zostały zwolnienia od podatków i utrzymano prawo do posiadanej ziemi. Zwiększone zostały obciążenia pańszczyźniane i ograniczono swobodę przemieszczania się chłopów. Najdotkliwsza dla chłopów była 25-letnia służba wojskowa w carskiej armii.

W 1796 roku nowy car, Paweł I ogłosił amnestię dla uczestników powstania z 1794 roku (za wyjątkiem emigrantów). Reaktywowano działalność sejmików szlacheckich oraz umożliwiono wybór spośród szlachty marszałków sejmików i sędziów. Od 1801 roku, za czasów cara Aleksandra I zezwolono uczestnikom powstania na powrót do Litwy, a nawet zwracano emigrantom skonfiskowane majątki.

Wiosną 1812 roku armia Napoleona przekroczyła Niemen i weszła w głąb Litwy. 28 czerwca wkroczył do Wilna sam Napoleon. Terytorium Litwy było przez Napoleona traktowane instrumentalnie, jako baza zaopatrzeniowa armii przed rozprawą z Rosją. Pozwolił na powołanie Komisji Rządu Tymczasowego, który ogłosił reaktywowanie unii z Polską. Nie mniej olbrzymia armia powodowała olbrzymie obciążenia i tak już splądrowanego i zniszczonego przez Rosjan kraju.

W rezultacie upadku Napoleona, po kongresie wiedeńskim w 1815 roku Litwa stała się prowincją Rosji. Wileńszczyzna i Żmudź weszła w skład Rosji a Suwalszczyznę włączono do utworzonego Królestwa Polskiego. Z pewnym opóźnieniem powstanie listopadowe dotarło do terytorium Litwy i pomimo przeciwdziałań administracji carskiej, przybrało masowy charakter. Po jego upadku władze carskie zastosowały liczne represje. Objęły one bezpośrednich uczestników powstania i ich rodziny, z zastosowaniem konfiskaty mienia, więzień, przymusowego wcielania do wojska, zsyłek bez prawa powrotu. W 1840 roku uchylono Statut litewski wprowadzając przepisy karne prawa carskiego. Zmieniono nazewnictwo wprowadzając w miejsce polskich, nazwy rosyjskie. Dotychczasowa gubernia wileńska w 1843 roku podzielona została na wileńską i kowieńską.

Dopiero w 1861 roku na terytorium litewskim wprowadzone przepisy dekretu o uwłaszczeniu chłopów. Nie mniej oprócz wolności osobistej nie przyniosła spodziewanego uwłaszczenia, gdyż chłopi nie byli w stanie wykupić gospodarstw. Dopiero po wybuchu powstania styczniowego 1863 roku, car wydał ukaz znoszący wszelkie powinności chłopów na rzecz panów. Spowodowało to odstąpienie chłopów od udziału w powstaniu. Upadek powstania był tylko kwestią czasu. Bezpośrednio po upadku powstania tylko z Litwy i Białorusi ponad 9 tysięcy osób trafiło na katorgę. Stan wojenny wprowadzony przez administrację carską pozwalał przez kilka następnych lat na stosowanie deportacji bez sądów. Permanentna konfiskata majątków, przymus wyprzedaży dóbr ziemskich dla Rosjan, stał się przyczyną wielu tragedii. Przestało istnieć Królestwo Polskie, zaczął funkcjonować Nadwiślański Kraj. Wszędzie obowiązywał język rosyjski. W sądownictwie i administracji wszystkie funkcje obsadzane były przez Rosjan.

Następuje dalsza degradacja ekonomiczna szlachty. Ponieważ według Rosjan stan szlachecki jest elementem destabilizującym i wrogim ustrojowi carskiemu, należy drastycznie zmniejszyć jego liczebność. Dnia 19 października 1831 roku ukazał się ukaz carski O podziale i urządzeniu szlachty w guberniach zachodnich. Zachowanie dotychczasowego statusu zależało od decyzji powołanej do weryfikacji Heroldii. Ze stanu szlacheckiego wyłączano tych wszystkich, którzy nie mogli dowieść swego szlachectwa. Niewylegitymowani szlachcice z terenów wsi stawali się tzw. jednodworcami. Niewylegitymowana szlachta miejska stawała się tzw. grażdanami. Aby do końca nie pognębić zdegradowanych społecznie, nie zakwalifikowano ich do stanu chłopskiego, co w tym czasie wiązało się z koniecznością odbywania 15-letniej służby wojskowej.

11 listopada 1832 roku ukazał się ukaz carski O podziale na trzy kategorie ludzi należących do stanu szlachty. Zdecydował on że zakwalifikowaniu do jednodworców lub grażdan podlegają ci, którzy nie posiadali poddanych i do 19 października 1831 roku nie złożyli w deputacjach wywodowych stosownych dokumentów potwierdzających swoje prawa szlacheckie. Jednocześnie dokonano podziału na dwie grupy szlacheckie. Ziemian wylegitymowanych zaliczono do grupy I, wraz z przysługującymi im wszystkimi przywilejami, zaś drobną szlachtę wylegitymowaną przez deputacje podlegającą sądom szlacheckim, zaliczono do grupy II. Stan ten tak zwanej wylegitymowanej szlachty przetrwał przez blisko 30 lat.

Do końca 1833 liczba zdeklasowanej szlachty na Litwie wyniosła 42 260 osób. W znakomitej większości była to głównie ludność polska lub spolonizowani Litwini. W 1843 roku guberialne komisje z Grodna, Kowna, Mińska i Wilna połączone zostały w Wileńską Centralną Komisję Rewizyjną. Działalność tej komisji trwała do początku 1847 roku. Pozbawiła ona praw szlacheckich około 5 500 rodzin. Historycy szacują, że przez okres 30 lat na Litwie i Białorusi zdeklasowanych zostało około 100 tysięcy szlachty. I tak po upadku powstania styczniowego ukazał się ukaz carski z 23 września 1864 r. O środkach w celu przyśpieszenia spraw o prawach osób, pochodzących z byłej polskiej szlachty. W trzy miesiące od ukazania się owego ukazu, wszystkich, którym brakowało stosownych dokumentów weryfikacyjnych przeniesiono do stanu chłopskiego lub mieszczańskiego.

W 1874 roku zmieniono zasady rekrutacji do carskiej armii. Teraz służba wojskowa trwała 6 lat, a osoby z wyższym wykształceniem służyły tylko 6 miesięcy. Od tego też roku szlachta zaczęła płacić podatki. Te dzieliły się na państwowe, ziemskie i lokalne.

Eliminacja żywiołu polskiego na Litwie zrobiła swoje przede wszystkim w aspekcie ekonomicznego upośledzenia dawnych elit. Nie udał się jednak aspekt rusyfikacji Polaków na Litwie. Rusyfikacji nie poddali się też sami Litwini. Gdy w świadomości Litwinów utrwalił się pogląd o niemożności wybicia się Polski na niepodległość, nastąpił dość szybki proces radykalizacji świadomości i postaw nacjonalistycznych. Ten stan rzeczy zapoczątkowany został na Żmudzi. Sprzyjał temu procesowi fakt wykształcenia się przedstawicieli nowej elity intelektualnej Litwinów. Ostatnia dekada XIX wieku to przekształcenie ruchów tożsamości narodowej Litwinów, w ruch narodowowyzwoleńczy. W całej tej przemianie niedawny brat, sąsiad, towarzysz niedoli, Polak, był w ich mniemaniu przeszkodą w drodze do założonego celu.

Po zakończeniu procesu kształtowania się granic Polski i Republiki Litwy stosunki między sąsiadami były wręcz złe. Część ziem etnograficznie litewskich znalazło się w granicach II Rzeczpospolitej (prawie całe woj. wileńskie i znaczna część trockiego). Litwa ze stolicą w Kownie w/g stanu z 1922 roku liczyła 2 miliony mieszkańców. 84% ludności stanowili Litwini. W 1923 roku sejm w Kownie przyjął ustawę o reformie rolnej. Po okresie derogacyjnym, w 1923 roku przystąpiono do wywłaszczeń majątków prywatnych i kościelnych o powierzchni powyżej 80 hektarów. Obszar ten podwyższono do 150 hektarów w roku 1928. Reforma uderzyła przede wszystkim w majątki należące do Polaków. Tu Litwini działali z wielką skrupulatnością i pedanterią. Wobec wielkiej własności ziemskiej będącej w rękach Litewskich owej sumienności nie starczało. Około 700 000 hektarów ziem należących do Polaków przeszło w ręce litewskich następców. Straty wartości okrojonych majątków sięgnęły 80-ciu procent.

Minął okres spokoju międzywojennego, zakończyła się II Wojna Światowa i Litwa stała się jedną z republik sowieckich. Czego nie dokonał car, czego nie wywłaszczyła litewska reforma rolna, zrobił radziecki system kołchozowy. Prywatnej własności ziemi "u nas niet!" W okresie 1944-47 i później w 1956 roku repatriowało się do Polski z Wileńszczyzny i Litwy Kowieńskiej ponad 171 000 Polaków. Nie wszyscy wyjechali, nie wszyscy wyjechać mogli. W/g danych z 1959 roku mieszkało na ziemi litewskiej ponad 230 000 Polaków (około 8,5% wszystkich mieszkańców Litwy). Mieszkają tam do dziś, jak nie oni sami to ich następne pokolenia.